суббота, 2 февраля 2013 г.

Петюка - петьонга - питюнга

Геннади Смирнов, Йынгы Кушыргы

Шошым, лым шылаш тӹнгӓлмӹк мӓ Йынгы Кушыргышты "Апшат нереш" погыненӓ ыльы. Тӹ кырык лаштыкжы сек иры шылен лӓктеш дӓ кошка ылын. "Петюкала" мадынна тӹ кукшы лаштыкыштыжы... Петюкажым пӹркем панды гӹц ӹштӓт ыльы. Кӹжгӹцжӹ иктӓ 2-3 сантиметр нӓрӹ. Кытжы - 5 см нарӹ. Ик мычашым кашартен шӹндӓт, весӹжӹ ножовкы дон пӹчмӹ паштек тӧрок кодеш. Тӧр мычаш дон петюкам кӹрпӹц вӹлӓн шӹндӓт. Тӹ кӹрпӹц йӹржӹ нӹл оголан вӓрӹм рокеш панды дон ыдырен шӹндӓт. Тӹ ыдырен анжыктымы вӓр лӹмжӹ "момоца" ыльы векӓт, агыл вӓл? Ам ӓшӹндӓрӹ... Мадшывлӓжӹ эче цаткыды пӹркем пандывлӓм, иктӓ метр кытла, сагашты канденӹт. Мадыш анзыц ик оролым айырат. Кыце айырат? Кужы пандым кидвлӓштӹм вашталтен ик мычаш гӹц вес мычаш якте кычен лыктыт дӓ кун кидешжӹ панды пӹтӓ - тӹдӹ оролышы. Вес рвезӓшвлӓжӹ церот доно пандывлӓштӹм мӹндӹрцрӓк шуэн петюкам кӹрпӹц вӹлвец шин лыкташ цацат. Яжон попазымыкжы петюкаэт пиш мӹндӹркӹ чонгештӓ. Тӹнӓм оролыжы петюка паштек кыргыжеш дӓ "Пе-е-е-етю-ю-ю-юка-а-а-а!!!" - сасла. Ти веремӓнок шин колтыш рвезӓшетжӓт "момоца" шайык кыргыжшашлык ылын (икта 5-7 метӹрӹштӹ тӹшӓк тореш канавам ыдырат ыльы). Тӹ канава шайык шомыкжы шалгалаш дӓ кӓнӓлтӓш лиэш. Силаэт кодын гӹнь дӓ веремӓэтжӓт улы гӹнь - мӹнгеш кыргыжын кердӓт дӓ эче петюкам лывшалташ церотыш шагалаш. Яжон ат чуч гӹнь петюкаэт мӹндӹркӹ ак чонгештӹ, оролыжы тӹдӹм пӹсӹрӓкӹн хватяат мӹнгеш кӹрпӹц вӹлӓн пыртен шӹндӓ. Варажы пиш чӹнь тӹ церотышкок тӹнь анзыцет кыргыж шоаш цаца. Пӹтӓри толеш гӹнь - оролы вашталеш. Ӹнде тӹнь оролет... Кынамжы петюка кӹрпӹц гӹц вел кенвазеш дӓ "момоца" кӧргешок кодеш. Тӹнӓмжӓт оролы вашталтеш. Эчэ, яжон ат чуч гӹнь, петюкаэт иктӓ пелметӹреш вел момоца лишӓн кодеш. Тидӹжӹ когонок худа агыл - кыргыжтеок вычен кердӓт. Сойток иктӓ мастар рвезӓш церотжы шомык петюкаэтӹм мӹндӹркӹрӓк лывшал колта. Тӹнӓм вел цилӓ вычен шалгышы "какляка кидвлӓэт" иквӓреш кыргыжын кердӹт дӓ эчеат мӹнгеш "лывшалтмы" церотыш, оролы анзыц поспеят гӹнь, - шагалыт...

Ольга Микрякова, Пӹзӹкныр сола

Пӹзӹкныр - Кузнецово монгырышты ти мадыш вес статян лӹмдалтӹн - "петьонга", "питьонга" ӓль "питюнга". Мадшывлӓ черта шайылан шагалыт, каждыйын кидӹштӹ панды (биты ганьы манмыла), церот доно петьонга вӹкӹ пандыштым кӹшкӓт, а петьонгажы квадрат коргӹштӹ шӹнзӓ. Петьонга сага видӹшӹ оролен шалга,анжа, кыш питьонга вӹсӓ, кидӹштӹжӹ йыдал ӓль иктӓ-махань вес хӓдӹр. Если иктӓжӹ чучеш, питьонга кенвазеш, цилӓн пандыштылан кыргыжыт. Ты веремӓн видӹшӹ кыргыжшывлӓ вӹкӹ йыдалым шуэн колта, если иктӓжӹ вӹкӹ чучеш, тӹдӹ видӹшӹ лиэш. Если ик эдемӹмӓт ак чуч, видӹшӹ петьонгалан кыргыжеш. Петьонгажы каремӹшкӓт чонгешетен кердӹн. Мадшывлӓ петьонга квадратыш шот гынь, нӹнӹ вӹкӹ видӹшӹ йыдалым шуэн ак керд. Ик тетяок видӹшӹ лиэш гӹнь, конечно, ньыртка, вара ньырик манын мыскылат. Эче улы ик момент, ӓнят, самынялтам: видӹшӹ петьонгалан кыргыжеш, тӹдӹм ӹшке вӓрӹшкӹжӹ пӹсӹн шӹнден шоктышашлык, шӹнден шоктымыкыжы, кыргыжшывлӓ вӓрӹшкӹштӹ шоделыт гӹнь, остаткажы видӹшӹ лиэш. Мӓжы тенге мадына ылын, йыдал кӹшкӹмӹм ам ӓшӹндарӹ. Петьонга дон пандывлӓжӹм ӹрвезӹвлӓ ӹштӓт ылын вӹцкӹжрӓк равы гӹц ӓль укш гӹц.Если иктӓ-мам самынь сиренӓм, торлӓлтӹдӓ.

3 комментария:

  1. Кынам ик мадыш гиша:н шукы эдем шайыштыт - описанин научный ценностьшы кушкеш веле. Шукы солаштыжок ик мадышвла:шток изиш айыртымашвла: улы, шкеок ынгыледа:.

    ОтветитьУдалить
  2. Мӹнят тенге тумаем.

    ОтветитьУдалить
  3. Шур солавлӓштӓт техеньрӓк мадышла мадмы. Лӹмжӹ весӹ дӓ мадмы йӧнжӓт, вес йишӓнрӓк ылевӹ. Жепем лиэшӓт, сирӓлтӹнем.

    Руш йӹлмы гӹц кырык мары йӹлмӹш пырышы "если" конструкцим "гӹнь" конструкциш вашталташ пиш куштылгы. Шамаклан: "Если иктӓ-мам самынь сиренӓм, торлӓлтӹдӓ." "Иктӓ-мам самынь сиренӓм, гӹнь торлӓлтӹдӓ." лиэш. Тенге сиренӓ гӹнь, йӹлмӹнӓ мадын веле нӓлеш.

    ОтветитьУдалить